Siyasi iqtisadi dalğalanmalar teorisi, iqtisadi siyasətin qərarları və siyasi hadisələr arasındakı qarşılıqlı münasibəti ələ alır. Teorinin ən önəmli yanı, iqtisadi dalğalanmaların siyasi seçimlərin zamanının yaxınlaşdığını xəbər vermiş olmasıdır. Yəni, seçkilərin yaxınlaşması inflyasiya və işsizlik kimi iqtisadi dəyişkənlərdə hiss ediləcək qədər oynamalara səbəb olur. Bu oynaqlıqların hansı yöndə olacağı və nə şəkildə bir dəyişikliyin seçimlərə (parlament,prezident) hansı istiqamətdə nə şəkildə təsir edəcəyi siyasi iqtisadçıların qərarları ilə tənzimlənilməyə çalışılır. Bu siyasi iqtisadçılar seçicilərin qərarlarına onların gündəlik yaşam tərzlərinə təmas edərək çox hallarda xalqın qərarının dəyişməsində müvəffəqiyyət qazanmış olurlar. Başlıca dəyişkənlər isə inflyasiya, işsizlik və ya da bu ikisinin fərqli birləşmələrini ifadə edən müdaxilələrdir. Qısacası iqtidar seçimlərə yaxınlaşdıqca öz iqtisadi siyasətini xalqın qısa zaman dilimində məmnun edilməsi və bəlkə də bir az da onlara pisikoloji oyun olyanayaraq öz mənafeyini güdməyə başlar. Bu siyasətlə bağlı Alternatif Qərarlar qrafiklə aşağıdakı kimi açıqlana bilər.
Bildiyimiz kimi uzun dönəmli PHİLLİPS əyrisi inflyasiya ilə işsizlik arasında tərs yönlü bir əlaqə mövcuddur. Yəni, işsizliyin azalması uzun dönəmdə gəlirlərin artmasına və bu da təlabatı artıracağından inflyasiyanın yüksəlməsinə səbəb olacaqdır. Yuxarıdakı qrafikdə iqtisadiyyatın hər hansı bir səbəbdən dolayı yüksək inflyasiya və yüksək işsizlikyi təmsil edən “A” nöqtəsində olduğunu qəbul edək. Məqsəd isə daha az bir inflyasiya və təbii işsizliyi təmsil edən “B” nöqdəsinə çatmaqdır. Burada iqtisadiyyatın təbii işsizlik faizi olan “B” yə qayıda bilməsi üçün iki yol vardır. Bunlardan biri şəkilin üst qismindəki, yəni “A” nöqtəsindən ilk əvvəl yuxarı doğru hərəkət edən iqtisadi siyasətdir ki, bu zaman işsizlik sürətli bir şəkildə azalmağa davam edir, amma ilk əvvəl isə inflyasiya da yüksələcəkdir. Yəni, inflyasiya yalnızca uzun zaman dilimində enməyə başlayacaqdır. Ikinci bir yol isə şəkilin alt hissəsini təmsil edən iqtisadi qərardır. Bu qərarda inflyasiya görüldüyü kimi elə ilk başdan sürətlə azalmağa davam etməkdədir, amma buna qarşılıq işsizlik çox yavaş olaraq azalmaqdadır. Praktikada inflyasiyanı azaltmada qəbul ediləcək qərarın zamanından və digər bir çox qərarlardan aslı olaraq iki fərqli yol izlənilməkdədir ki, bunlardan biri tədirici, yəni, inflyasiya rəqəmlərini kiçik azalışlarla uzun zaman dilimində istənilən səviyyəyə çatdıtmaq, digəri isə “şok edici” yoldur ki, bu yolla inflyasiya bir müdaxildəd böyük miqdarda azaldılmağa çalışılır. Bu strategiyalardan hansına baş vurulacağı mövcud vəziyyətdən, xalqın münasibətindəm v.s dan aslı olaraq dəyişəcəkdir. Yuxarıdakı qrafikdə şəklin üst hissəsi “tədrici” alt hissəsi isə “şok edici” inflyasiyanı azaltma siyasətinə uyğundur.
Bəs bu qərarlarda doğru zamanda doğru strategiyanı həyata keçirmək nə üçün vacibdir ?
Seçkilərə yaxınlaşdıqca maksimum səs toplamaq istəyən siyasi partiya xüsusi ilə seçim ərəfəsində ölkə iqtisadiyyatını istənilən vəziyyətə gətirmək üçün mübarizə aparır. Yəni, inflyasiya və işsizlik yüksək səviyyədə olmamalı və mümkündürsə azaldılmalıdır. Amma, burada ortaya çıxan başçıca çətinlik, zaman diliminin bəzən düzgün istifadə edilməməsi ya da bu yolda ortaya çıxan çətinliklərdir. Qısacası seçkilərə az qalmış iqtisadi siyasətçilər əllərində olan zaman dilimindən lazımınca istifadə edərək maksimum nəticə əldə etmək istəyəcəklər. Bəs bunun üçün nə edəcəklər ?
Haqqında bəhs etdiyimiz teorinin bu suala cavabı, praktikada iktidarın başlanğıcda daraldıcı siyasətlə işsizliyi yüksəltmək və inflyasiyanı azaltmaq marağında olduqlarını deyir. Əgər biri bu siyasəti qınamağa çalışdığı zaman isə, işsizliyin əvvəlki iqtidardan qaynaqlandığı ortaya altılır. Seçkilərə az qalmış isə canlandırıcı iqtisadi siyasətdən istifadə edilir və işsizlik azaldılaraq xalqın rəğbəti qazanılmış olur. Digət tərəfdə işsizlik azalsa da hələ də qısa bir zamada təbii işsizlik faizinin üzərində bir işsizlik olduğu üçün inflyasiya şiddətli bir şəkildə yüksəlməyəcəkdir. Yəni, nəticədə azaldılmış işsizlik və ilk bir neçə ayda yüksəlməyə macal tapmayan inflyasiya dövlətin istədiyi səviyyəni əks etdirəcəkdir. Amma, unutmamaq lazımdır ki, işsizlik azaldıqdan bir neçə müddət sonra iqtisadiyyatın canlanması ilə əlaqədar olaraq inflyasiya rəqəmləri də artacaq. İqtidarların hədəfi isə iqtisadi canlanma yaradaraq səsləri toplamaqdır. Önəmli olan isə doğru zamanın seçilməsidir. Yəni, qısacası seçimlər iqtisadi canlanmadan sonra, inflyasiya rəqəmlərinin yüksəlməsindən isə əvvəl baş tutmalıdır.
Sən saydığını say, gör fələk nə sayır.
Ancaq iqtidarın bu siyasəti hər zaman onun üzünü güldürməyəcəkdir. Xalqın rəğbətini qazamnaq üçün iqtisadi canlanmanı seçkilərə bir neçə ay qalmış həyata keçirən iqtidar, ara seçkilərdə (bələdiyyə, parlament) səs itirəcəkdir. Digər tərəfdən iqtidar sırf siyasi partiyasını düşünüb xalqı uzun müddət çətin vəziyyətdə saxlayacaq qədər gücə də sahib deyil. Çünki, müasir dövlətlər ölkədə tək hegemon güc deyillər. Ən azından əksər ölkələrdə müstəqil Mərkəz Bankları vardır ki, bu da iqtidarın istənilən nəticəni almasına və iqtisadiyyatı istədiyi kimi idarə etməsinə meneə olacaqdır. Bir başqa amil də, hər an qonşu ölkələrdə ya da başqa bir hegemon dövlətlərdə ortaya çıxabiləcək böhran qorxusudur. Sürətlə bütün dünyaya yayılna iqtisadi daralma iqtidarın siyasətinə mənfi təsir göstərə bilər.
Elgün ORUCLU
